زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

تمثیل به پشه (قرآن)





پشه ، حشره‌ای از راسته دو بالان، جزو رده بندپاییان که دارای اقسام و گونه‌های متعدد است.
[۱] فرهنگ فارسی، ج۱، ص۸۰۰، «پشه».
در این مدخل از واژه «بعوضه» استفاده شده است.


۱ - پشه در زبان عربی



پشه در زبان عربی اغلب، بَعوضَه خوانده می‌شود. بعوضه را در لغت و به سبب کوچک بودن جثه آن، برگرفته از «بَعْض» دانسته‌اند.

۲ - اسامی دیگر پشه



بَقّ ، جِرْجِس، قِرْقِس ، ‌خَمُوش ، ابوالیَسَع
[۱۱] لغت‌نامه، ج۴، ص۴۹۲۸، «پشه».
، رُمْد و طَیْثار . ‌بعوضه در زبان فارسی به پشه ریز، سارشک، سارخک و سپیدپر ترجمه شده است.
[۱۴] لغت‌نامه، ج۴، ص۴۹۲۸.


۳ - تبیین حقیقت



خداوند از تمثیل به پشه یا حشره‌ای کوچک تر یا بزرگ تر از آن، در تبیین حقیقت پروا نداشتند.
«ان الله لایستحی ان یضرب مثلا ما بعوضة فما فوقها...»؛ خداوند از این که (به موجودات ظاهرا کوچکی مانند) پشه، و حتی کمتر از آن، مثال بزند شرم نمی‌کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن، حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها که راه کفر را پیموده‌اند، (این موضوع را بهانه کرده) می‌گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!» (آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می‌کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می‌سازد!

۴ - پندار مشرکان



تمثیل به حشره‌ای مانند پشه برای تبیین حقیقت، امری ناروا در پندار مشرکان بود.
ان الله لایستحی ان یضرب مثلا ما بعوضة فما فوقها... و اما الذین کفروا فیقولون ماذا اراد الله بهـذا مثلا...

۵ - امتحان الهی



مثل زدن خداوند به پشه و امثال آن، نوعی امتحان الهی است.
ان الله لایستحی ان یضرب مثلا ما بعوضة فما فوقها فاما الذین ءامنوا فیعلمون انه الحق من ربهم و اما الذین کفروا فیقولون ماذا اراد الله بهـذا مثلا یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا...

۶ - شأن نزول



شأن نزول آیه مورد اختلاف است:

۶.۱ - دیدگاه اول


ابن‌عباس و ابن‌مسعود نزول آیه را در پاسخ به منافقان می‌دانند. بنا بر این دیدگاه هنگامی که خداوند‌ منافقان را به سبب ترجیح دادن ضلالت بر‌هدایت‌ با آیاتِ «مَثَلُهُم کَمَثَلِ الَّذِی استَوقَدَ نارًا فَلَمّا اَضاءَت ما حَولَهُ... • اَو کَصَیِّب مِنَ‌السَّماءِ فیهِ ظُلُمتٌ و رَعدٌ...» وصف کرد، آنان با این سخن که شأن خداوند برتر از آن است که همانند آدمیان به چنین تمثیلهایی بپردازد، بر قرآن خرده گرفته، در وحیانی بودن آن تردید افکنی کردند.
[۲۳] کنزالدقائق، ج۱، ص۱۹۴.
آمدن آیه‌۲۶ در ادامه آیات یاد شده، مؤید این دیدگاه دانسته شده است.

۶.۲ - دیدگاه دوم


دیدگاه دوم به پیروی از قتاده، آیه را پاسخ به مشرکان و یهود می‌داند. براساس این دیدگاه، زمانی که خدا در بیان ناتوانی خدایان دروغین، آنان را حتی از آفرینش یک مگس نیز عاجز خواند یا پذیرش ولایت غیر خدا را در سستی و ناپایداری به تنیدن تار عنکبوت همانند ساخت، مشرکان و یهود چنین تمثیلهایی را بر قرآن خرده گرفتند و این‌که چگونه ممکن است خداوندی با آن بزرگی و قدرت به چنین موجودات خرد و ناتوانی مثال بزند
[۳۱] الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۴۴.
، از این‌رو در پاسخ آنان نازل شد که خداوند برای بیان حقایق و معانی از تشبیه به موجودات به ظاهر کوچکی چون پشه که نماد ناتوانی و کوچکی است ابایی ندارد.

۷ - گفتار مفسران



مفسران در ابطال پندار مخالفان مبنى بر اينكه عظمت و بزرگى هر موجودى در گرو حجم ظاهرى آن است و در تبيين درستى تمثیلهای قرآن به موجوداتى كوچك مطالبى گفته‌اند؛ از جمله اينكه در تمثيل بايد تناسب میان مثال و معنای مورد نظر رعایت شود، زیرا در موردی که هدف بیان ناتوانی و سستی چیزی یا کسی است بلاغت ایجاب می‌کند از موجودی خرد و ناتوان برای تشبیه استفاده شود یا این‌که پشه هر چند به ظاهر کوچک و ناتوان است؛ اما دنیایی از شگفتی و عظمت در آن نهفته است که مخالفان از شناخت آن بی‌بهره بوده‌اند.

۸ - تفسیر فما فوقها



تفسیر «فما فَوقَها» نیز مورد اختلاف است؛

۸.۱ - قول اول


برخی آن را به معنای مافوق پشه در بزرگی دانسته‌اند؛ یعنی خداوند از تمثیل به موجود کوچکی چون پشه و بزرگ‌تر از آن ابایی ندارد.

۸.۲ - قول دوم


گروهى نيز با استناد به اينكه آيه در مقام بيان ايراد ‌نداشتن تمثيل به موجودات كوچك است، آن را به معناى «مادونها»گرفته‌اند؛ یعنی خداوند از تمثیل به پشه و کوچک‌تر از آن هم ابایی ندارد.

۹ - پانویس


 
۱. فرهنگ فارسی، ج۱، ص۸۰۰، «پشه».
۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۱۳۵.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ۱، ص۲۱۹، «بعض».    
۴. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۲۲۸، «بقّ».    
۵. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ج۲، ص۲۰۳.    
۶. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، ج۳، ص۹۱۳.    
۷. زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۱۵، ص۴۹۳، «الجرجیس»    
۸. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۱۷۳، «قرقس».    
۹. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۳، ص‌۴۹۳، «قرقس».    
۱۰. زبیدی، مرتضی، تاج‌العروس، ج۱۷، ص۱۷۲، «خمش».    
۱۱. لغت‌نامه، ج۴، ص۴۹۲۸، «پشه».
۱۲. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، ج۳، ص۱۸۵، «رمد».    
۱۳. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، ج۴، ص۴۹۶، «طثر».    
۱۴. لغت‌نامه، ج۴، ص۴۹۲۸.
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۲۶.    
۱۶. بقره/سوره۲، آیه۲۶.    
۱۷. بقره/سوره۲، آیه۲۶.    
۱۸. بقره/سوره۲، آیه۱۶.    
۱۹. بقره/سوره۲، آیه۱۷.    
۲۰. بقره/سوره۲، آیه۱۹.    
۲۱. ‌طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۱.    
۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۵.    
۲۳. کنزالدقائق، ج۱، ص۱۹۴.
۲۴. طبری، محمد بن جریر، جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن، ج۱، ص۳۹۹.    
۲۵. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۱۱.    
۲۶. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۴۱.    
۲۷. حجّ/سوره۲۲، آیه۷۳.    
۲۸. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۱.    
۲۹. طبری، محمد بن جریر، جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن، ج۱، ص۴۰۰.    
۳۰. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۱.    
۳۱. الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۴۴.
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۳۸.    
۳۳. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزی، ج۱، ص۱۱۱.    
۳۴. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۱ - ۱۱۲.    
۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۵.    
۳۶. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۴۵.    
۳۷. طبری، محمد بن جریر، جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن، ج۱، ص۴۰۵.    
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۵.    
۳۹. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر صدر المتالهین، ج۲، ص۲۰۸.    
۴۰. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۴۷.    


۱۰ - منبع



مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۷، ص۲۲۶، برگرفته از مقاله «تمثیل به پشه».    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.